Mother Gin oraz inne „mateczki” w angielskiej kulturze wizualnej ery manufaktur i wczesnej industrializacji
Problem
Celem projektu było zebranie oraz systematyzacja materiału ikonicznego dotyczącego wyobrażeń kobiecej starości powiązanych z pijaństwem w angielskiej kulturze wizualnej przełomu XVIII i XIX wieku oraz wstępna analiza procesu rewitalizacji i regeneracji kulturowego toposu anus ebria w warunkach formowania się kultury nowoczesnej.
W angielskiej wczesnoindustrialnej i francuskiej rewolucyjnej „kulturze śmiechu” dynamicznie rozwija się karykatura oraz satyra polityczno-społeczna, której elementem są wyobrażenia old crones (m.in. Thomas Rowlandson, James Gillray, John Collier). Ów typ popularnych przedstawień, pojawiających się często w ramach satiric visual journalism nie doczekał się bliższej analizy, zwłaszcza jeśli chodzi o swoją genezę, znaczenie oraz kulturowe osadzenie.
Opis badań
W ramach trzytygodniowego pobytu w Londynie zrealizowana została kwerenda badawcza w Instytucie Warburga. Umożliwiła ona dostęp do baz danych i archiwów Instytutu (materiały ikonograficzne) oraz biblioteki. Przeprowadzone zostały również kwerendy w British Museum, Victoria&Albert Museum oraz Museum of London obejmujące kolekcje grafik i gabinety rycin. Efektem podjętych działań była systematyzacja i opracowanie materiałów ikonograficznych m.in. z prasy brytyjskiej oraz francuskiej epoki wykorzystujących motyw starych kobiet. Pozwoliło to na opracowanie kliszy „mateczki”, obecnej w kulturze angielskiej od wieku XVII, wiązanej przede wszystkim z czarostwem, karczmarstwem oraz wytwarzaniem piwa i ginu (np. Mother Red Cap). Okazało się, że od XVIII w. motyw staruchy stał się szczególnie popularny w karykaturze, gdzie pojawiał się nie tylko w kontekście społecznym, ale i politycznym (agitacja pro- i antyrewolucyjna, agitacja polityczna i wyborcza).
Na podstawie opracowanych materiałów ikonograficznych udało się wydzielić szereg występujących alegorycznych typów starych kobiet: (a) starucha jako ucieleśnienie ancien regime’u; (b) stara kobieta jako ucieleśnienie demokracji; (c) starucha jako ucieleśnienie republiki; (d) starucha jako ucieleśnienie rewolucji; (e) starucha jako ucieleśnienie Académie française; (f) starucha jako ucieleśnienie cenzury; (g) starucha jako ucieleśnienie nałogowego pijaństwa i moralnego upadku.
Według badań autora projektu figury typu Mother Gin (Hogarth) stanowią rozwinięcie XVI i XVII w. wyobrażeń starych ale-wifes, piwowarek i karczmarek (np. Mother Bunch, Mother Red Cap, Mother Louse), często postaci rzeczywistych znanych z prac Davida Loggana, Jamesa Caulfielda czy innych anonimowych rytowników angielskich epoki. Przeniesione z narracji epoki przedindustrialnej (szynk, tzw. wesoła kompania, dom publiczny, sposalizio grottesco) do wielkomiejskiego Londynu ery manufaktur zyskują – w realiach proletariackiej biedoty oraz burżuazji – nową kulturową osnowę (np. Snuff and Twopenny wydawcy Williama Davisona). Old crones oraz „pijane mateczki” wykorzystywane były przez karykaturzystów w dyskursie społeczno-politycznym m.in. w roli dobrze sytuowanych alkoholiczek czy kobiet z nizin społecznych ośmieszających idee, które uosabiały (zwłaszcza polityczne – karykatury związane z konfliktem angielsko-irlandzkim czy angielsko-francuskim). Stare pijaczki w warunkach rodzącego się imperium brytyjskiego przestają być figurami odwrócenia rodem ze świata na opak. Dokonywana jest tym samym „demitologizacja” i deeschatologizacja niezwykle ważnej i starej kliszy będącej częścią narracji związanych z kulturą ludową, farsą i karnawałem (łac. vetula). Zostaje ona wprzęgnięta w apparatus rhetoricus nowej epoki (np. Gin shop czy Late hours T. Rowlandson). Projekt jest rozwinięciem wątków badawczych zarysowanych przez autora w książce Anty-Beatrycze.
Powiązane publikacje:
Figury śmiechu? Kobieca starość w karykaturze brytyjskiej i francuskiej końca XVIII i XIX wieku, w: Komizm historyczny i współczesny, red. A. Karolczuk, A. Krasowska, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2024.
